تفسیر ماده 101 قانون مالیات‌های مستقیم و تبصره‌های آن

در این مطلب به توضیح و تفسیر ماده 101 قانون مالیات‌های مستقیم و تبصره‌های این ماده قانونی می‌پردازیم.
ماده 101 این قانون بیان می‌کند: «درآمد سالانه مشمول ماليات مؤديان موضوع اين فصل كه اظهارنامه مالياتي خود را طبـق مقـررات ايـن فصل در موعد مقرر تسليم كرده‌اند تا ميزان معافيت موضوع ماده (84 ) اين قانون از پرداخت ماليات معاف و مازاد آن به نرخ هاي مذكور در ماده (131) اين قانون مشمول ماليات خواهد بود. شرط تسليم اظهارنامـه بـراي اسـتفاده از معافيـت فوق نسبت به عملكرد سال 1382 به بعد جاري است.»

ماده مذکور به مالیات بر درآمد مشاغل هر شخص حقیقی اشاره دارد و طبق متن ماده، بر دو اساس استوار است. اول اینکه تمامی مشاغل و واحدهای اقتصادی که اظهارنامه مالیاتی خود را در موعد مقرر تقدیم اداره مالیات محل زندگی خود کرده‌اند، باید برحسب نرخی که در ماده 131 این قانون تعیین شده، مالیات خود را پرداخت کنند. دوم اینکه این اشخاص حقیقی در صورت تسلیم اظهارنامه مالیاتی خود در مهلت مقرر، امکان برخورداری از معافیت‌های مالیاتی مندرج در ماده 84 این قانون را دارند.

بر اساس ماده 84 همین قانون، میزان معافیت مالیات بر درآمد سالانه مشمول مالیات حقوق، در قانون بودجه سالیانه مشخص می‌گردد. همچنین بر اساس ماده 131 این قانون، نرخ مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی مشخص شده است که این نرخ به صورت پلکانی و بر اساس درآمد اشخاص، تعیین می‌گردد.
یعنی بخشی از درآمد هر فرد حقیقی شاغل، تا سقف تعیین شده در قانون بودجه سالیانه، می‌تواند معاف از مالیات باشد. قانون بودجه به طور سالیانه مشخص می‌کند که افراد، تا چه مقداری از مبلغ درآمد سالیانه خود را از پرداخت مالیات معاف هستند. مابقی درآمد افراد، طبق نرخ مشخص شده در ماده 131 مشمول مالیات خواهد بود.
به بیان ساده‌تر، مبلغ کل درآمد (ماده ۱۰۱) از میزان معافیت (ماده ۸۴) کسر شده و پرداخت باقیمانده‌ی آن بر اساس نرخ‌نامه (ماده ۱۳۱) ضروری خواهد بود. به این معافیت، معافیت معیشتی هم گفته می‌شود.

تا به اینجا به توضیح متن ماده 101 قانون مالیات‌های مستقیم پرداختیم. اما این ماده قانونی دو تبصره هم دارد که به هرکدام به طور مجزا خواهیم پرداخت.
تبصره 1 (اصلاحی 07/02/1371): در مشارکت‌های مدنی اعم از اختیاری و قهری شرکاء حداکثر از دو معافیت استفاده خواهند کرد و مبلغ معافیت بطور مساوی بین آنان تقسیم و باقیمانده سهم هر شریک جداگانه مشمول مالیات خواهد بود. شرکائی که با هم رابطه زوجیت دارند از لحاظ استفاده از معافیت در حکم یک شریک‌ تلقی و معافیت مقرر به زوج اعطاء می‌گردد. در صورت فوت احد از شرکاء وراث وی به عنوان قائم‌مقام قانون از معافیت مالیاتی سهم متوفی در ‌مشارکت بشرح فوق استفاده نموده و این معافیت بطور مساوی بین تقسیم و از درآمد سهم هر کدام کسر خواهد شد.

این تبصره سعی دارد به ابهامات در خصوص چگونگی دریافت معافیت در فعالیت‌های اقتصادی مشارکتی، قوانین حاکم بر شراکت زن و شوهر و همچنین قوانین مبتنی بر فوت یکی از سرمایه‌گذاران پاسخ دهد.
در متن این تبصره به مشارکت مدنی قهری و اختیاری اشاره شده که در ابتدا به توضیح این نوع شراکت‌های مدنی می‌پردازیم. بر اساس قانون مدنی، شرکت یا اختیاری است یا قهری (طبیعی).
شرکت اختیاری به این شکل است که تعدادی از افراد با میل و اراده خود سرمایه‌ای فراهم نموده و در موضوع معینی به کار انداخته و در سود و زیان آن شریک گردند. این نوع شراکت از سه طریق قابل تشکیل می‌باشد که عبارتند از: 1- عقد: به عنوان مثال اینکه چند نفر مشترکاً باغ یا خانه ای را خریداری نمایند. 2- امتزاج اختیاری: به این معنا که چند نفر اموال خود را که از یک نوع و یک جنس است، یا بکدیگر مخلوط کنند. بر فرض سه نفر هر کدام ۵ تن برنج خود را با هم مخلوط کنند و در فروش آن سهیم گردند. 3- قبول مال: مانند اینکه چند نفر در ازای انجام کاری، مالی را به طور مشاع از کسی بپذیرند. در این صورت همه آن‌ها در آن مال شریک می‌باشند.

شرکت قهری به نوعی شرکت گفته می‌شود که اراده افراد در تشکیل آن دخالتی ندارد بلکه خود بخود و به طور طبیعی و قهری حاصل می‌شود. این نوع شراکت هم از دو طریق قابل تشکیل است: 1- ارث 2- امتزاج قهری: یعنی بدون اراده صاحبان مال، مال آن‌ها با هم مخلوط گردد.

مشارکت‌های مدنی واجد ویژگی‌های بارزی نیز هستند. از جمله اینکه: شرکت مدنی شخصیت حقوقی ندارد. شرکاء شرکت مدنی جمعا نمایندگی شرکت را به عهده دارند. موضوع شرکت مدنی معاملات غیرتجاری است زیرا این نوع شرکت موضوع قانون تجارت نمی‌باشد. شرکت مدنی اقامتگاه و تابعیت ندارد.

حالا به تبصره 1 ماده 101 قانون مالیات‌های مستقیم برگردیم. بر اساس این تبصره، مشارکت‌های مدنی چه به ‌صورت قهری انجام شوند و چه به صورت اختیاری، شرکا تنها حق استفاده از دو معافیت را دارند. یعنی هر چند شریک که در یک فعالیت اقتصادی مشارکت کنند، معافیت مالیاتی‌شان تنها دو فقره خواهد بود. بنابراین مهم نیست که در فعالیت اقتصادی برای خود چند شریک تعریف کنید، در نهایت تنها دو عضو از گروه سرمایه‌گذاری واجد دریافت معافیت خواهند بود. حال در صورتی که شرکا با هم زن و شوهر باشند، از لحاظ استفاده از معافیت در حکم یک شریک‌ تلقی و یک معافیت به زوج اعطاء می‌گردد. و درصورتی که یکی از شرکا فوت کند، سایر شرکا یا قائم مقام قانونی او می‌تواند مبلغ این معافیت را بر درآمد سالانه‌ی سایر اعضا تقسیم کند و از درآمد سالانه‌ی آن‌ها کسر کند.

تبصره2 (الحاقی 31/04/1394): در صورتی که هر شخص حقیقی دارای بیش از یک واحد شغلی باشد، مجموع درآمد واحدهای شغلی وی با کسر فقط یک معافیت موضوع این ماده مشمول مالیات به نرخهای مذکور در ماده (131) این قانون می‌شود.

در مواردی ممکن است مجموع درآمد سالانه‌ی یک شخص حقیقی تنها از یک منبع درآمدی نباشد و او از چند منبع کسب درآمد کند. در این شرایط مجموع درآمدهای او در تمام واحدهای تولیدی تنها واجد دریافت یک فقره معافیت خواهد بود و مبلغ معافیت از کل درآمد سالانه‌ی او کسر خواهد شد.